Profilaktyka logopedyczna

Prawidłowe oddychanie

Czym jest prawidłowe oddychanie? O oddychaniu przeponowym.
Struktury odpowiedzialne za czynności oddechowe [1] dojrzewają już w okresie płodowym. Ok. 6 tygodnia ciąży - zawiązki płuc i oskrzeli. Najważniejsze czynności warunkujące życie noworodka to oddychanie, ssanie i połykanie. Podczas pierwszych miesięcy życia noworodek uczy się koordynacji wyżej wymienionych funkcji. Prawidłowe funkcjonowanie podczas ssania mięśni języka, mięśnia okrężnego warg, podniebienia miękkiego i żuchwy daje korzyści dla przyszłego oddychania, połykania i artykulacji. Jest to najlepszy trening aparatu artykulacyjnego.

W literaturze wyróżniamy trzy typy oddychania: [2]
• Szczytowe (żebrowe, żebrowo-obojczykowe, górne). Płytki oddech, często szybki; podczas tego typu oddychania możemy zaobserwować ruchy ramion, obojczyków i delikatne unoszenie się klatki piersiowej.
• Piersiowe górne (środkowo-żebrowe, piersiowo plecowe, boczne). Udział głównie dolnej partii klatki piersiowej
• Przeponowe (brzuszne, brzuszno - przeponowe, pełny). Stanowi połączenie dwóch pozostałych oddechów. Umożliwia maksymalne wykorzystanie powierzchni płuc podczas oddychania. Brak widocznego unoszenia ramion. Przyczynia się do wydatnego obniżenia przepony (silnego sprężystego mięśnia oddzielającego jamę brzuszną od klatki piersiowej). Ten oddech uważany jest za najbardziej higieniczny.

Oddech pełny umożliwia dostanie się do płuc większej ilości tlenu, która odżywia cały nasz organizm. Sposób oddychania w znacznym stopniu zależy od pozycji w jakiej się znajdujemy i od głębokości oddechów. Oddychanie torem nosowym sprzyja prawidłowemu kształtowaniu się napięcia mięśni mimicznych twarzy, rezonatorów czaszki, zapobiega powstawaniu wad zgryzu, wykształca najbardziej optymalny sposób oddychania.

Interesujące jest to, że oddech zależy od wielu czynników między innymi od płci, czynności jaka wykonujemy, czy naszego samopoczucia. Brzuszny tor oddechowy najczęściej występuje u mężczyzn i dzieci. Kobiety natomiast najczęściej oddychają płytkim torem piersiowym.

Czynniki warunkujące nieprawidłowe oddychanie

• częste infekcje
• przerośnięte migdałki podniebienne
• niedrożność nosa wywołana częstymi alergiami
• długie karmienie z butelki powyżej 18 miesiąca życia
• ssanie nie odżywcze (kciuk, pluszak, kocyk)
• polipy
• mocno skrzywiona przegroda nosowa

Najbardziej widoczne nieprawidłowości w sposobie oddychania możemy zaobserwować u dzieci: [3]
• Jąkających się - szybki, płytki oddech szczytowy, „brak powietrza”, „łapanie powietrza”, niemożność zapoczątkowania wypowiedzi (złapanie powietrza i mówienie na wydechu).
• Dzieci niesłyszące/niedosłyszące - nieefektywne dysponowanie oddechem (brak regularności), nieumiejętność stosowania siły wydechu, skrócenie fazy wydechowej.
• Dzieci z rozszczepami podniebienia - nie są w stanie świadomie kierować prądem powietrza, oddychanie przez usta.
• Dzieci z Zespołem Downa - anomalia anatomiczne duży język, niedostatecznie wykształcone zęby, oddychają przez usta, nieprawidłowo gospodarują - mówienie na wdechu.

Konsekwencje dysfunkcji oddychania:
• obniżone napięcie w obrębie ustno-twarzowym (wiotkość warg i policzków)
• nieprawidłowa pozycja spoczynkowa języka
• trudności z pionizacją języka
• wady zgryzu (najczęściej tyłozgryz)
• częste infekcje
• często obrzmiałe usta, wysuszone
• utrudnione dmuchanie/wydmuchiwanie
• utrwalenie wad wymowy szczególnie przy głoskach, które wymagają zwarcia np. głoski dwuwargowe: /p/, /b/; wymowa miedzy-zębowa
• w skrajnych przypadkach powodują wady postawy

Rozwój motoryki, a rozwój mowy

Idąc za A. Regner [4] Różnorodne dysfunkcje motoryczne prowadzą do wyraźnych utrudnień nabywania umiejętności poznawczo-społecznych które są podstawą do rozwoju mowy. Rozwój mowy jest wysoko skorelowany z rozwojem grup mięśni używanych podczas jedzenia. Obszary kory mózgowej odpowiadające za ruchy dłoni czy tez ruchy okolic jamy ustnej są stosunkowo duże dodatkowo są położone blisko siebie, co odzwierciedla istotę i złożoność pracy mięśni zaangażowanych w artykulację. Dla rozwoju mowy ważne są zatem zabawy z wykorzystaniem dłoni i palców, a także na pozwolenie dziecku na jedzenie rękoma.

• Ruchy naprzemienne, koordynacja wzrokowo ruchowa
• w trakcie raczkowania poprzez naprzemienny ruch oraz nacisk na dłonie stymulowany jest ośrodek mowy w mózgu, ponieważ znajduje się w sąsiedztwie ośrodka ruchu. To z tego powodu w terapii mowy tak często stosuje się ćwiczenia manualne, które rozwijają motorykę małą (precyzję ruchów dłoni), bo ta z kolei rozwija funkcje mowy. Podczas ruchów naprzemiennych półkule „uczą się ze sobą współpracować”

Prawidłowa pozycja podczas karmienia

Dla dzieci małych do ok. 18 miesiąca życia jest to pozycja półsiedząca. Podczas pozycji półsiedzącej zagwarantowana jest prawidłowa kontrola głowy, tym samym uzyskujemy prawidłowe oddychanie, ruchomość krtani, aparatu fonacyjnego i artykulacyjnego. Nie mniej istotne jest ułożenie tułowia/kręgosłupa. Odcinek szyjny kręgosłupa określa pozycje głowy i krtani. Nadmierne odchylenie ku tyłowi pogłębia trudności w domykaniu jamy ustnej i sprzyja wysuwaniu języka, co z kolei utrudnia przyjmowanie pokarmu.

Karmienie dziecka z łyżeczki, jak karmić?

Im mniejsze dziecko, lub im większe trudności w pobieraniu pokarmu, tym łyżeczka powinna być mniejsza przypominająca szpatułkę laryngologiczną. Proces pionizacji języka rozpoczyna się od momentu, gdy dziecko siedzi pewnie ok. 6/8 miesiąc życia. Samodzielne zbieranie pokarmu z łyżeczki, stymuluje pracę mięśnia okrężnego ust, warg, „zmusza” język do pionizacji i dojrzałego połykania płynów czy pokarmów, stymuluje środek języka(koronę języka). Prawidłowe karmienie i połykanie płynów fundamentem dla rozwoju głosek /sz/, /ż/, /cz/, /dż/, /l/, /r/, głoski tylnojęzykowe /h/, /k/, /g/, co ciekawe dzieci nieprawidłowo karmione mogą mieć również trudności z głoskami prostszymi przedniojęzykowo-zębowymi /s, z, c, dz/. Prawidłowe karmienie gwarantuje prawidłowo rozłożone napięcie w obrębie ustno-twarzowym i w obrębie obręczy barkowej.

Dlaczego nie można karmić podczas oglądania bajek?

Dziecko w tym czasie jest stymulowane bardzo szybkimi i agresywnymi bodźcami słuchowymi i wzrokowymi. Nie wie jaki pokarm dostaje, szybko przeżuwa lub od razu połyka. Tym samym aparat artykulacyjny jest w minimalnym stopniu uruchomiony. Pomijam już fakt, że jedzenie samo w sobie powinno być przyjemnością. Dziecko oglądając w tym samym czasie bajkę nie ma okazji obejrzeć posiłku, powąchać czy nawet dotknąć pokarmu.

Wady zgryzu

• zgryz otwarty

  

• przodozgryz

  

• tyłozgryz

  

• zgryz głęboki

  

Lateralizacja

Lateralizacja jest to preferencja/dominacja oka, ręki, nogi, ucha. Inaczej ujmując jest to dominacja pewnej strony ciała. Planowanie i wykonywanie ruchów zależy od funkcjonowania kory paramotorycznej, [6] w której miedzy innymi znajduje się ośrodek mowy. Badanie dominacji ręki możemy przeprowadzić już u 2,5 letniego dziecka. Badanie lateralizacji (dominacji oka i ucha) ze względu na umiejętność rozumienia poleceń i umiejętności naśladownictwa możemy przeprowadzić u dziecka 3 letniego.

Kilka słów o leworęczności dlaczego nie można dzieci „przestawiać” na prawą rękę?

Zmuszanie dziecka do obciążania „mniej sprawnej” kończyny może skutkować trudnościami w mówieniu, pisaniu, a co za tym idzie – problemami szkolnymi i emocjonalnymi. Dziecko może przez to stać się nerwowe i wątpić w swoje umiejętności. Wymuszanie praworęczności od dziecka leworęcznego zaburza jego koordynację wzrokowo-ruchową. Wpływa także niekorzystnie na orientację przestrzenną dziecka. Jeśli dziecko ma sprawniejszą lewą rękę (dominuje więc prawa półkula mózgu nad lewą), to z pewnością prawą będzie pisał wolniej i niekształtnie. To skutkować może nienadążaniem za rówieśnikami w klasie, dalej – zaległościami i niechęcią do nauki.

Osoby leworęczne stanowią ok. 10 % populacji. [7] Najsłynniejsze osoby leworęczne to m.in.: Marilyn Monroe, Bill Clinton, Albert Einstein, Leonardo da Vinci, Napoleon Bonaparte, Sting. Naukowcy są pewni, że preferencja lewej czy prawej ręki to cecha uwarunkowana genetycznie. Udało się nawet zidentyfikować niektóre z tych genów. Z nowych badań genetyków wynika też, że geny odpowiadające za prawo lub leworęczność wpływają na budowę i funkcje mózgu. I to właśnie sprawia, że osoby leworęczne mają wyjątkowe predyspozycje i uzdolnienia.

Podział na zadania poszczególnych półkul mózgu są u osób leworęcznych mniej wyraźne niż u praworęcznych. Z tego powodu inaczej zbudowane jest u nich także tak zwane spoidło wielkie – część mózgu łącząca obie półkule i pozwalająca na ich wzajemną komunikację. U osób leworęcznych spoidło jest nieco większe niż u praworęcznych. Nic dziwnego – obie półkule w mózgu leworęcznych są niemal równorzędne i zachodzi między nimi bardziej intensywna komunikacja niż u praworęcznych, tym samym łatwiej jest używać obu półkul.

Lateralizacja skrzyżowana [8] w zakresie ręki i oka powoduje zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, utrudnia dziecku kontrolę wzrokową pracy ręki. Dzieci mają problemy w pisaniu, a objawem tego są litery niekształtne, w nierównych odstępach, mają skłonność do opuszczania linijek. Podczas czytania przeskakują litery, opuszczają sylaby, wyrazy, zmieniają kolejność liter.

Oburęczność? Dlaczego nie jest dobra?

Oburęczność nie określenie dominującej strony ciała, nie określenie lateralizacji funkcji mózgowych. Jak wiadomo, w lewej półkuli mieszczą się ośrodki mowy i praksji, spotykane tylko u człowieka. Oburęczne dzieci mogą mieć trudności w osiąganiu sprawności artykulacyjnej głosek, co może powodować opóźnienie rozwoju mowy, kłopoty z koncentracją, zapamiętywaniem słów, szybką dekoncentracją podczas słuchania tekstów czytanych. Dziecko oburęczne przejmuje zwykle strategie prawopółkulowe przetwarzania bodźców.

Konsekwencje:
• brak koordynacji w pracy rąk, która jest niezbędnym warunkiem precyzyjnego, sprawnego działania [9]
• zaburzenia orientacji przestrzennej
• trudności w zakresie orientacji w schemacie własnego ciała
• preferencje obrazu i dźwięków niewerbalnych
• preferencje do powtarzania piosenek, nie słów
• rozumienie mowy z kontekstu
• trudności z uczeniem się nowych słów
• trudności z różnicowaniem podobnych głosek
• niechęć do słuchania i odczytywania nowych słów. Trudności z rozumieniem pytań
• trudności z samodzielnym stawianiem pytań

Dzieci oburęczne [10] z nieustaloną lateralizacją, często przejawiają:
• trudności z koncentracją
• nadaktywność
• krótki czas koncentracji
• zabawy na poziomie niższym niż wiek dziecka
• trudności z z zapamiętywaniem słów
• opóźniony rozwój mowy
• trudności zapamiętywaniem słów podczas rozmowy/hałasu
• zaburzenia uczenia się sekwencji ruchów
• trudności w ubieraniu się i rozbieraniu
• trudności z zasypianiem

[1]E. M. Skorek, M. Rządzka, Profilaktyka i terapia dysfunkcji oddechowych u dzieci, Uniwersytet Zielonogórski, s. 14

[2]Tamże, s. 9

[3]Tamże, s. 21-22

[4]S. Masgutowa, A. Regner, Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, s. 17

[5]M. Borkowska, ABC rehabilitacji dzieci. Mózgowe porażenie dziecięce, Wydawnictwo Pelikan, Warszawa 1989, s. 90-105

[6]J. Cieszyńska, Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych. Metoda krakowska, wydawnictwo YODA Jędrzej Cieszyński, Kraków 2011, s. 99

[7] http://www.newsweek.pl/nauka/zagadka-leworecznosci,artykuly,270830,1.html

[8] http://www.dziecirosna.pl/przedszkolak/rozwoj/lateralizacja_zaburzenia_i_ich_skutki.html

[9]Tamże

[10]J. Cieszyńska, Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych. Metoda krakowska, wydawnictwo YODA Jędrzej Cieszyński, Kraków 2011, s. 99